در سال ۱۹۶۱ میلادی بود که «الک داگلاس بنگهام»، متخصص خون‌شناسی انگلیسی از مؤسسه «بابراهام» در کمبریج، اولین بار لیپوزوم را کشف کرد. او به همراه یکی از همکاران از یک رنگ‌آمیزی گرم منفی و یک فسفولیپید خشک برای آزمایش یک میکروسکوپ الکترونی جدید در مؤسسه استفاده کردند. لیپوزوم‌ها، وزیکول‌های میکروسکوپی ساده‌ای هستند که در آنها یک حجم آبی کاملا توسط غشایی متشکل از دولایه‌های لیپیدی محصور شده است.
هدف اولیه: دارورسانی داخل وریدی
لیپوزوم‌ها، وزیکول‌های میکروسکوپی ساده‌ای هستند که در آنها، حجم آبی به طور کامل از طریق غشایی متشکل از دولایه‌های لیپیدی محصور شده است. ساختارهای اولیه فسفولیپید دولایه بسته به عنوان لیپوزوم شناخته می‌شوند. لیپیوزوم به عنوان یک مکانیسم دارورسانی نوآورانه، پتانسیل تجویز دارو را نشان می‌دهد. این وزیکول‌های کروی دارای یک پوسته دولایه لیپیدی هستند که یک هسته آبی را احاطه کرده و هنگامی که لیپیدهای آمفی‌فیلیک در آب پراکنده می‌شوند، به طور خودکار تشکیل می‌شوند.
لیپوزوم‌ها به دلیل خواص منحصربه فردی که دارند، در فرایند دارورسانی مورد استفاده قرار می‌گیرند و نانوفرمولاسیون‌های لیپوزوم عملکرد درمانی بهبودیافته‌ای را نشان داده‌اند. آنها به عنوان حامل برای انواع داروها عمل می‌کنند. حامل‌های مختلفی مانند نانوذرات، میکروذرات، پلی‌ساکاریدها، لکتین‌ها و لیپوزوم‌ها قادرند برای هدف قرار دادن دارو به یک محل خاص استفاده شوند. لیپوزوم‌ها ممکن است حاوی یک لایه لیپیدی منفرد یا چند لایه در اطراف مکعب آبی داخلی باشند و بنابراین، به ترتیب به صورت تک‌لایه و چند لایه طبقه‌بندی می‌شوند. کلسترول یکی از اجزای رایج سیستم‌های دارورسانی لیپوزومی است که به استحکام مکانیکی و کاهش نفوذپذیری غشای زیستی کمک می‌کند. لیپوزوم‌ها که در ابتدا برای دارورسانی داخل وریدی طراحی شده بودند، ثابت کرده‌اند که سیستم‌های دارورسانی همه‌کاره برای مسیرهای مختلف قابل تجویز هستند. در سسیستم لیپوزومی خود، ممکن است داروهای لیپوفیل و نیز آبدوست را به دام بیاندازد. فسفاتیدیل سرین، منبع بار منفی، در لیپوزوم‌ها استفاده شده است.
لیپوزوم‌ها را می‌توان برحسب روش‌های آمادگی آنها و با تمایز در تعداد پوسته‌های دولایه‌ای طبقه‌بندی کرد. دیگر معیار طبقه‌بندی برای لیپوزوم‌ها، ترکیبات و عملکردهای آنهاست. پیشرفت‌های اخیر در طراحی لیپوزوم، منجر به توسعه انواع مختلفی چون ایمونولیپوزوم‌ها و لیپوزوم‌های واکنش‌دهنده به محرک‌ها شده است. لیپوزوم‌ها را می‌توان براساس کار و مکانیسم دارورسانی درون سلولی به پنج گروه لیپوزوم‌های معمولی، لیپوزوم‌های حساس به PH، لیپوزوم‌های کاتونیک، لیپوزوم‌های ایمنی، لیپوزوم‌های طولانی در گردش، تقسیم کرد.
زیست‌سازگار و زیست‌تخریب‌پذیر
از آنجایی که سیستم‌های دارورسانی مبتنی بر لیپوزوم به صورت سیستماتیک تجویز می‌شوند، تعامل آنها با سلول‌ها باید در نظر گرفته شود. لیپوزوم‌ها حجم توزیع کمی دارند که منجر به غلظت پلاسمایی بالا و پایدار شده و توزیع آنها در بافت‌ها را کند می‌کند و نیز برای تمرکز درمانی و هم برای بافت‌های بالقوه سمی نیز به کار می‌آیند. لیپوزوم‌ها به عنوان یک سیستم دارورسانی امیدوارکننده و همه‌کاره ظهور کرده‌اند که طیف وسیعی از کاربردها را در حوزه پزشکی ارائه می‌دهند. خواص منحصربه فرد آنها مانند زیست‌سازگاری، زیست‌تخریب‌پذیری و توانایی کپسوله کردن مواد آبدوست و آبگریز، آنها را به گزینه‌ای جذاب برای رساندن عوامل درمانی تبدیل کرده است.
گزینه‌ای برای درمان سرطان و عفونت قارچی
لیپوزوم‌های معمولی، حساس به PH، کاتیونی، ایمنی و لیپوزوم‌های با گردش طولانی، کاربردهای بالقوه آنها را گسترده داده است. لیپوزوم‌ها در کاربردهای بالینی به ویژه در درمان سرطان و عفونت‌های قارچی سیستمیک، نویدبخش بوده‌اند. چند محصول مبتنی بر لیپوزوم پیش‌تر برای کاربرد انسانی مورد تأیید قرار گرفته‌اند و بسیاری دیگر در آزمایش‌های بالینی در حال ارزیابی هستند. تحقیقات بیشتری برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل لیپوزوم‌ها و غلبه بر چالش‌های مرتبط با انتقال آنها از آزمایشگاه به استفاده بالینی موردنیاز است. باوجوداین، لیپوزوم‌ها همچنان ابزاری ارزشمند در زمینه دارورسانی هستند و انتظار می‌رود پیشرفت‌ها و تحولات مداوم، اثربخشی و پتانسیل درمانی آنها را افزایش دهد. با توانایی لیپوزوم‌ها در بهبود فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک عوامل درمانی، به نظر می‌رسد که این مواد نقش مهمی در شکل‌دهی به آینده پزشکی ایفا خواهند کرد.
چند فرمولاسیون مبتنی بر لیپوزومی به طور مؤثر به عنوان مسکن، درمان ضد قارچ و درمان ضد سرطان در زمینه‌های بالینی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در حال حاضر، دو فرمولاسیون مجزا از دو «دوکسوروبیسین»، یکی برای « دانوروبیسین» و دیگری لیپوزومی AmpB در بازار موجود است. آنتراسایکلین‌هایی مانند «دوکسوروبیسین» و «دانوروبیسین» عوامل ضد سرطان قدرتمند هستند در حالی که AmpB آنتی‌بیوتیک پُلی‌ان ترجیحی برای درمان عفونت‌های قارچی سیستمیک است. تزریق لیپوزومی آمفوتریسین B در درمان بیماری قارچی سیاه بسیار موفق عمل کرده است. اگرچه این بیماری نادر است، اما هزاران مورد آلوده در طول موج دوم کووید- ۱۹ در هند گزارش شده است. قارچ سیاه مغز، سینوس‌ها، معده، روده، پوست و ریه‌ها را آلوده می‌کند. علاوه بر درمان پس از کووید- ۱۹، از دارورسانی لیپوزومی در مسکن‌ها، واکسن‌های ویروسی، درمان سرطان، بیماری‌های قارچی مختلف و درمان فتودینامیک استفاده می‌شود. بیماری ریوی و فشار شریانی ریوی نیز با شکل دوز لیپوزومی مرتبط هستند.
سیستم‌های دارورسانی مبتنی بر لیپوزوم به طور موفقیت‌آمیز با کاربردهای معکوس در حوزه پزشکی مانند ضد سرطان، ضد قارچ، داروهای ضدالتهاب و دارورسانی در ژن درمانی در کاربردهای بالینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. چند فرآورده بالینی شامل DoxilTM، AmBisome و DepoDur با استفاده از لیپوزوم‌ها برای اهداف بالینی مختلف توسعه یافته‌اند. استفاده درمانی از عوامل مختلف از طریق ایجاد تغییر در فارماکوکینتیک‌ها و فارماکودینامیک‌ها، با داروهای گنجانده شده درون لیپوزوم‌ها به دست آمده است. چند فرمولاسیون دارویی مبتنی بر لیپوزوم برای کاربری انسانی تأییدیه گرفته‌اند و چند فرآورده دیگر در حال حاضر تحت ارزیابی در آزمایش‌های بالینی مختلف قرار گرفته‌اند. طیف کاربردهای این درمان‌ها برای بیماری‌های پوستی و چشمی، درمان‌های ضدمیکروبی و ضد سرطان، درمان‌های جایگزین آنزیمی و هورمونی، واکسن‌ها، تصویربرداری تشخیصی و سایر موارد است.
