چگونه می‌توان سوءمصرف مواد مخدر افیونی را درمان نمود؟
اختلال مصرف اپیوئید (مواد افیونی) یک بیماری مزمن مغزی است که در آن افراد با وجود مضرات مواد افیونی، به مصرف آن ادامه می‌دهند. اعتیاد به مواد مخدر اپیوئید (افیونی) یکی از بزرگ‌ترین مشکلات سلامت عمومی در جامعه است.
در سال ۲۰۱۹ در ایالات متحده، ۱.۶ نفر مبتلا به اختلال مصرف مواد مخدر افیونی تشخیص داده شدند.
چیزهایی که در بین اعداد و ارقام آمار بیان‌شده پنهان یا گم شده است، آسیب‌های جبران‌ناپذیر سوء مصرف مواد افیونی در زندگی روزمره مردم است. سوء استفاده از مواد مخدر می‌تواند تمامی جنبه‌های زندگی افراد را تحت‌الشعاع قرار بدهد؛ روابط اجتماعی و دوستانه، خانواده، عملکرد در محل کار یا مدرسه و دانشگاه دچار آسیب شود.
اگرچه این اختلال و بیماری یک بیماری مزمن و طولانی مدت است، اما می‌تواند قابل درمان باشد. با استفاده از دارودرمانی و رفتاردرمانی می‌توانیم افراد مبتلا به این اختلال را درمان کنیم و نجات دهیم.
در این مقاله سعی داریم تا واکاوی عمیق‌تری از سوء مصرف مواد مخدر افیونی (اپیوئید) و تأثیرات آن داشته باشیم.
اپیوئید (مواد مخدر افیونی) چیست؟
مواد افیونی یا اُپیوئید به مجموعه ترکیبات شیمیایی طبیعی و صنعتی مسکن شبیه به مورفین گفته می‌شود که در سیناپس، گیرنده‌های عصبی اپیوئید را تحریک می‌کنند. در کاربردهای پزشکی عمدتاَ به‌عنوان ضد دردهای شدید، بیهوش‌کننده، خواب‌آور، به‌عنوان ضد افسردگی آتوپیک و تسکین کوتاه مدت اضطراب و بیقراری بسیار شدید به کار می‌روند.
مورفین و کدئین نمونه‌هایی از مواد مخدر افیونی طبیعی هستند. مواد افیونی ساخته‌شده شامل اکسی‌کدون، هیدروکودون، فنتانیل و متادون و… هستند. این مواد تنها با تجویز نسخه پزشک متخصص برای درمان و ترک اعتیاد و یا استفاده دارویی قابل دسترس است.
اپیوئیدها دسته‌ای از مواد شیمیایی طبیعی هستند که برای تسکین درد استفاده می‌شوند.
بیش‌مصرفی مواد مخدر افیونی (اپیوئیدی) به چه معناست؟
بیش‌مصرف یا سوءمصرف مواد مخدر اپیوئیدی زمانی رخ می‌دهد که فرد بیش از آن‌چه که بدنش توان تحمل آن را داشته باشد، مصرف نمایید و در چنین شرایطی تنفس ممکن است نامنظم و یا کند شود و فرد ممکن است به محرک‌ها پاسخ ندهد. اگر شخص قادر به تنفس نباشد، یا به اندازه کافی نفس نکشد، سطح اکسیژن خون کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند منجر به آسیب مغزی، ایست قلبی و مرگ شود.
عملکرد اپیوئید در بدن چگونه است؟
هنگامی که مواد افیونی وارد بدن می‌شوند، با گیرنده‌های مواد افیونی در مغز تعامل دارند و تعداد پاسخ فیزیولوژیکی از جمله تسکین درد ایجاد می‌کنند. اما آن‌ها مسیر پاداش و سرخوش در مغز را تحریک می‌کنند که می‌تواند باعث ایجاد خوشبختی و شادی شود که از آن به عنوان سرخوشی (euphoria) یاد می‌شود.
فعال شدن این مسیر پاداش، وابستگی و اعتیاد به این مواد افیونی را ایجاد می‌کند و مصرف مداوم داروها باعث ایجاد تغییراتی در ساختار شیمیایی مغز می‌شود که منجر به ایجاد مقاومت بدن در برابر مواد مخدر می‌شود. این بدان معناست که دوز بیشتری از مواد مخدر افیونی برای رسیدن به همان سطح سرخوشی یا تسکین درد احتیاج است.
با گذشت زمان، افرادی که از مواد افیونی (به خاطر وجود درد یا دیگر دلایل) استفاده می‌کنند، وابستگی فیزیکی به آن افزایش پیدا می‌کند. این بدان معنا است که اگر مصرف مواد مخدر را متوقف کنند، علائم ترک و کناره‌گیری اعتیاد را تجربه می‌کنند. بیشتر اوقات برای از بین بردن علائم ترک فرد و نه رسیدن به نقطه سرخوشی (euphoria) شروع به مصرف دوباره مواد مخدر می‌کند.
اختلال استفاده از مواد مخدر اپیوئیدی OUD چیست؟
اختلال استفاده از مواد اپیوئیدی (Opioid Use Disorder – OUD)، یک بیماری مزمن مغزی است که با استفاده مداوم از مواد افیونی علیرغم پیامدهای مضر ناشی از مصرف آن‌ها مشخص می‌شود. بیماران معمولا هم وابستگی فیزیکی و هم از دست دادن کنترل بر مصرف مواد افیونی خود دارند و ممکن است عواقب جدی مربوط به مصرف آن‌ها را تجربه کنند.
این یک اختلال عود‌کننده است؛ به این معنی که اگر افرادی که مبتلا به OUD هستند، مصرف مواد افیونی را متوقف کنند، حتی پس از سال‌ها پرهیز از مصرف، در معرض خطر قرار دارند.
علائم و نشانه‌های اختلال مصرف مواد افیونی چیست؟
تشخیص OUD زمانی انجام می‌شود که فردی که به‌طور منظم از مواد افیونی استفاده می‌کند، حداقل دو مورد از علائم و نشانه‌های زیر را در دوره ۱۲ ماه گذشته تجربه کرده باشد:
– وابستگی فیزیکی:
- ایجاد مقاومت و تحمل نسبت به مواد مخدر؛ به این معنی که برای دستیابی به اثرگذاری مطلوب گذشته، احتیاج به دوز بیشتری از ماده مخدر است.
- تجربه علائم ترک در صورت قطع مصرف یا استفاده از مواد افیونی برای کاهش علائم ترک
– از دست دادن کنترل:
- مصرف مواد مخدر افیونی در دوزهای بالاتر یا طولانی کردن زمان مصرف
- عدم توانایی ترک مواد مخدر بر خلاف میل و اراده شخصی
- اختصاص دادن زمان قابل توجهی برای به‌دست آوردن، استفاده یا حتی ریکاوری و بهبود از مواد مخدر افیونی
- احساس اجبار به استفاده از مواد مخدر افیونی
– عواقب و اثرات:
- مصرف مکرر مواد مخدر افیونی سبب ایجاد اختلال در انجام وظایف در محل کار، خانه یا مدرسه می‌شود.
- افزایش وابستگی و تداوم در مصرف حتی زمانی که آسیب‌های فراوانی در زندگی اجتماعی و تعامل با دیگران می‌شود.
- غافل شدن از رویدادهای مهم زندگی در محل کار، دانشگاه و مدرسه یا زندگی شخصی
- مصرف مکرر مواد مخدر افیونی در شرایطی که سبب آسیب فیزیکی بشود.
هرچه علائم موارد بالا در فرد بیشتر و قوی‌تر باشد، میزان اختلال مصرف مواد مخدر افیونی (OUD) شدت بیشتر دارد:
- خفیف: ۲-۳ نشانه
- متوسط: ۴-۵ نشانه
- شدید: ۶ یا بیشتر نشانه
**نکته:
- همه کسانی که اپیوئید مصرف می‌کنند درگیر اختلال مصرف آن نمی‌شود.
- در نظر داشته باشید بیماری که براساس تجویز پزشک متخصص و دوز مشخص‌شده از داروهای اپیوئید استفاده کند، وابستگی فیزیکی او جزو علائم و نشانه‌های اختلال سوءمصرف لحاظ نمی‌شود.
ریسک‌فاکتورهای اختلال مصرف اپیوئید کدام‌اند؟
تعدادی از عوامل با افزایش خطر ابتلا به OUD مرتبط هستند:
- دسترسی و در دسترس بودن مواد مخدر افیونی
- مواجهه قبلی با مصرف مواد (دوستان یا اعضای خانواده که مصرف می‌کردند)
- داشتن سابقه در مصرف مواد مخدر
- داشتن سابقه خانوادگی در مصرف مواد مخدر اپیوئیدی
- داشتن عارضه‌های روانی مانند افسردگی یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- سابقه داشتن اختلال سلوک (CD) در کودکی یا نوجوانی
اختلال مصرف مواد افیونی چگونه درمان می‌شود؟
مؤثرترین درمان برای اختلال مصرف مواد افیونی، ترکیبی از دو روش دارودرمانی و رفتاردرمانی است. این درمان‌ها به‌طور معمول از طریق کلینیک‌های ترک اعتیاد به‌صورت تمام‌وقت یا نیمه‌وقت برای درمان اختلالات مصرف مواد مخدر اپیوئیدی ارائه می‌شود.
دارودرمانی:
برای درمان این اختلال، سه داروی متادون، بوپرنورفین و شربت اپیوم قابل استفاده است.
درمان درد شدید (فقط در مواردی که مراقبت مداوم برای طولانی مدت نیاز است)، درمان مشکلات اعتیاد
درمان اسهال، سم زدایی و درمان نگهدارنده وابستگی به اپیوئیدها
کنترل علائم وابستگی به داروهای مخدر، به عنوان بخشی از یک برنامه درمانی جامع شامل حمایت‌های مشاوره‌ای و روانی-اجتماعی.
درحالی‌که متادون و بوپرنورفین برای افرادی که سابقه مصرف مواد اپیوئیدی ندارند می‌تواند حس سرخوشی ایجاد کند، در بین افراد با اختلال مصرف اپیوئید، به دلیل ایجاد مقاومت در برابر مخدر، حس سرخوشی ایجاد نمی‌کند. دوزهای درمانی متادون و بوپرنورفین برای جلوگیری از اثرات سایر مواد افیونی، کاهش میل به مصرف و سرکوب علائم ترک استفاده می‌شود.
درمان در افراد مبتلا به اختلالات مصرف اپیوئید ممکن است سال‌ها و حتی دهه‌ها به طول بیانجامد.
مشاوره و رفتاردرمانی:
این شیوه‌ی درمان، فرصت آشنایی و معرفی راه‌های جدید برای تغییر نگرش نسبت به اعتیار و سوءمصرف در بین بیماران را ایجاد می‌کند و عاملی محرک برای ترک مواد مخدر و قدم در راه سلامتی ایجاد می‌کند.
این شیوه از درمان شمال چندین رویکرد است که می‌تواند به‌صورت حضوری یا نیمه‌حضوری و یا به‌صورت ترکیبی ارائه شود. از جمله:
- مدیریت دارویی (Medication Management):
یک مشاوره پزشکی و مختصری است که مشابه مشاوره بیماران مبتلا به افسردگی ارائه می‌شود. این جلسات در خصوص مصرف‌های اخیر، تلاش برای پرهیز و یا ادامه مسیر ترک اعتیاد برگزار می‌شود. ساختار بعضی از جلسات به‌صورت گروه‌درمانی برای تشویق در عدم مصرف مواد مخدر، توصیه و مشاوره در خصوص نتایج آزمایش‌های مربوط به اعتیاد برگزار می‌شود. علاوه بر این، پزشک متخصص و تجویزکننده، دیگر وجوه زندگی بیمار مانند پیشرفت شغلی، حقوقی، خانوادگی یا اجتماعی، پزشکی و روان‌پزشکی مرتبط با اعتیاد را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهد.
- درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy – CBT):
این شیوه با هدف کمک به تشخیص و اصلاح حالات و افکار منفی است که در زمینه درمان و ترک مواد افیونی، نقش مهمی را ایفا می‌کند.
- مدیریت اضطراری (Contingency Management):
تقویت برخی رفتارهای مثبت در فرد با ارائه جایزه و پاداش مادی به بیماران. این روش کمک می‌کند تا هر مرحله از رویه‌ی ترک اعتیاد، با اراده و میل بیشتری انجام شود.
- درمان تقویت انگیزه (Motivational Enhancement Therapy):
مسیر ترک اعتیاد و رهایی از اختلال مصرف اپیوئیدی، پرپیچ‌وخم و مانع است. احساسات و تفکرات درونی هر بیمار می‌واند دستخوش تغییرات مثبت و منفی و گاه لغزش شود. با کمک تقویت انگیزه این احساسات گاه متناقض را می‌توان بررسی و برطرف نمود و انگیزه و تعهد بیمار برای رسیدن به سلامتی و رهایی را تقویت کرد.
- مشاوره خانواده (Family Counseling):
با هدف کمک به مبتلایان OUD و خانواده‌هایشان تا با این بیماری و آسیب‌های اجتماعی و سایر آسیب‌های ناشی از آن را درک کرده و با آن‌ها کنار بیاید.
- گروه‌درمانی (Mutual Help Groups):
این رویکرد شامل برنامه‌های مختلفی از جمله برنامهRecovery SMART (آموزش خود مدیریتی و بازیابی)، جلسات گروه‌درمانی ناشناس، جلسات گروه‌درمانی متادون به‌صورت ناشناس و هم‌چنین گروه‌درمانی اعتیاد به الکل به‌صورت ناشناس است که در بهبود OUD کمک به‌سزایی می‌کند.
- آموزش در زمینه کاهش آسیب‌ها (Harm Reduction Education):
از آن‌جایی که سوءمصرف یا عود بیماری در دور درمان رایج است و همه افراد موفق به انجام کامل درمان نمی‌شوند، مراقبت از بیماران کبتلا به OUD اغلب شامل یک جزء آموزشی است که برای به حداقل رساندن آسیب ناشی از مصرف مواد افیونی طراحی شده است.
این مانند آموزشی است که بیماران مبتلا به بیماری قلبی یا دیابتی در صوت عدم دستیابی به اهداف درمانی دریافت می‌کنند. ممکن است به بیماران، خانواده و شرکا در مورد نالوکسان برای معکوس کردن مصرف بیش از حد مواد افیونی، استفاده ایمن از سرنگ‌های تمیز و بهداشتی برای جلوگیری از بروز هرگونه عفونت در خصوص خطرات ترکیب‌کردن برخی داروهای با مواد افیونی آموزش داده شود.
